Toen ik de roman De al te grote fantasie van Olivia Joules van Helen Fielding las, kwam ik op het idee voor mijn miniscriptie iets te doen met journalisten in romans. Ik had de indruk dat Fielding niet toevallig had gekozen voor het beroep journalist voor de hoofdpersoon Olivia Joules. De naïeve Joules was uitgerust met een bijna ongezonde dosis fantasie en nieuwsgierigheid, en als journaliste had ze voldoende aanleiding en vrijheid om deze eigenschappen ruim aan bod te laten komen. Het leverde een vermakelijke, hoewel niet erg realistische roman op.

Door de roman van Fielding werd mijn nieuwsgierigheid naar andere fictieve journalisten ¹ gewekt. Ik was benieuwd welk beeld wordt geschapen van de journalist in de Nederlandstalige fictie en of dit beeld overeen zou komen met de werkelijkheid. Al snel heb ik het tweede deel van de vraagstelling laten vallen. Het beeld dat in romans wordt gebruikt hóeft immers helemaal niet overeen te komen met de werkelijkheid. Dat is juist interessant aan romans; de auteur kan alles laten gebeuren wat hij of zij wenst. Daarom mijn keuze voor fictieve romans. Non-fictie geeft werkelijke situaties en personen weer en daar ben ik binnen deze context helemaal niet nieuwsgierig naar. Hoewel mijn onderzoeksvraag is geïnspireerd door het boek van de Britse schrijfster Helen Fielding heb ik ervoor gekozen mij te beperken tot Nederlandstalige romans. Met deze beperking is het, denk ik, beter mogelijk de romans onderling met elkaar in verband te brengen. Een Keniaanse fictieve journalist bijvoorbeeld is waarschijnlijk met heel andere dingen bezig dan een Nederlandse of Belgische fictieve journalist.

Mijn verwachting voorafgaand aan het onderzoek was dat het beeld van journalisten in de Nederlandstalige fictie vaak zou bestaan uit stereotyperingen. Ik wilde onderzoeken of dit echt zo was en, zo ja, welke beelden dan vooral naar voren kwamen. Onderzoek naar ‘verzonnen’ journalisten is in Nederland alleen gedaan op het gebied van journalisten in films. Martine van der Horn studeerde in 1998 af aan de Rijksuniversiteit Groningen met een scriptie over de Hollywoodverslaggever ². En Frank van Vree, hoogleraar Journalistiek en Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, werkte het thema uit in de documentaire Professie: Journalist, die in 2000 in de Balie werd vertoond.³ In het onderzoek van Van der Horn en de documentaire staat het verschil tussen twee stereotype beelden van de journalist centraal. Aan de ene kant staat de romantische held, de trouwe dienaar en hoeder van de democratie, de vrijheid, het fatsoen de orde en het recht. Aan de andere kant staat de ‘riooljournalist’ die niet zo nauw op de waarheid let, zolang hij maar een mooie scoop binnenhaalt. In de Nederlandstalige romans die ik gelezen heb, lijken deze twee ‘vakethische’ verschillen geen echt grote rol te spelen. De doctoraalscriptie en de documentaire gaan dan ook voornamelijk over Amerikaanse films, omdat de meeste populaire journalistenfilms in Hollywood geproduceerd zijn. In Nederland is wat journalistenfilms betreft minder materiaal aanwezig. Bovendien hebben de bestaande films een minder doorslaggevende invloed gehad op het beeld dat kijkers hebben van de journalist. Zeker als je de Nederlandstalige journalistenfilms zou vergelijken met filmklassiekers als The Green Berets (1968), All the President’s Men (1976), The Year of Living Dangerously (1982), Under Fire (1983) en Absence of Malice (1981).⁴ Van Vree merkt dan ook op dat we in Nederland een rijke bron missen waar het gaat om populaire beeldvorming, waardoor het niet eenvoudig is vast te stellen welke voorstellingen over de media en journalistiek in Nederland (hebben) bestaan. ⁵

Lees verder →

1. In deze scriptie gebruik ik geregeld de term ‘fictieve journalist’ om het hoofdpersonage in romans met als beroep journalist aan te duiden. Ook gebruik ik de term journalistenromans om de woorden ‘romans waarin de hoofdpersoon journalist is’ te kunnen vermijden. Naar mijn mening maken deze termen dat mijn tekst minder gecompliceerd.
2. Zie: Horn, Martine van der, De Hollywoodverslaggever: van razende reporter naar professionele filmheld, RuG, 1998.
3. Vos, Chris, Vree, Frank van, Professie: Journalist, 2000
4. Deze films behandelde Martine van der Horn in haar scriptie.
5. Zie: Bardoel, Jo en anderen, Journalistieke cultuur in Nederland, o.r.v., Amsterdam 2002, pagina 155-156, hoofdstuk 9: Vree, Frank van, Beroep: Journalist